Η χαρά της εθνικής χρεωκοπίας

Η χαρά της εθνικής χρεωκοπίας

Email, εκτύπωση, PDF

του Dmitry Orlov

 

 

Μάλλον η θλίψη της εθνικής χρεωκοπίας. Ο Ντμίτρυ Ορλόφ είναι Ρώσος συγγραφέας που ζει στις ΗΠΑ. Έγινε γνωστός με το βιβλίο του Reinventing Collapse (Ξαναεφευρίσκοντας την κατάρρευση), όπου περιγράφει την πολιτική και οικονομική κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, όπως ο ίδιος την έζησε, και προβάλλει την εμπειρία του στη διαφαινόμενη αμερικανική κατάρρευση. Με τη σύντομη αυτή εισαγωγή του σε μια μελέτη του Ντέιβιντ Κόροβιτς επιβεβαιώνει τις απόψεις του για την επικείμενη κατάρρευση της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας. Μπορείτε να βρείτε άρθρα του στο site Club Orlov. Ο Ντέιβιντ Κόροβιτς είναι Ιρλανδός και βιώνει κατά παρόμοιο μ’ εμάς τρόπο την οικονομικοπολιτική κατάρρευση της χώρας του. Τα εντυπωσιακά άρθρα και μελέτες του στο έξοχο ιρλανδικό site και δεξαμενή σκέψης Feasta αναλύουν τα οξύτατα προβλήματα των παγκοσμιοποιημένων μας αλληλεξαρτήσεων και επισημαίνουν το λίαν πιθανό ενδεχόμενο μιας αιφνίδιας παγκόσμια συστημικής κατάρρευσης.

Μπορείτε να δείτε και ένα ακόμα κείμενο του Κόροβιτς μεταφρασμένο στα ελληνικά, όπου ο συγγραφέας εξηγεί με απλά λόγια τις θέσεις του. Μια χρήσιμη εισαγωγή σε όλα αυτά είναι και αυτό το κείμενο.

---

 

Οι 78 σελίδες της σοβαρής και κάπως φορτωμένης με ορολογίες μελέτης του Ντέιβιντ Κόροβιτς (David Korowicz) με τίτλο Ανταλλαγές: Η Αλληλομόλυνση των Αλυσίδων Τροφοδοσίας του Χρηματοπιστωτικού Συστήματος: Μια Μελέτη της Παγκόσμιας Συστημικής Κατάρρευσης δεν είναι γρήγορο ή εύκολο ανάγνωσμα, αλλά είναι ένα πολύ σημαντικό ανάγνωσμα. Διευκρινίζει πολύ καλά την έννοια της αλλεπάλληλης χρεωκοπίας, κατά την οποία η χρηματοπιστωτική κατάρρευση αναπόδραστα οδηγεί σε πολιτική και οικονομική κατάρρευση χωρίς δυνατότητα συγκράτησης αυτής της διαδικασίας ή έστω αλλαγής της πορείας της. Ίσως αυτό να ακούγεται σαν μια πολύ απαισιόδοξη θέση και πράγματι είναι πολύ δύσκολο να φανταστούμε ότι θα μπορούσε να προκαλέσει μια χαρούμενη αντίδραση σε οποιοδήποτε άτομο με σώες τις φρένες του. Αλλά σ’ εκείνους που θεωρούν πολύ σημαντικό να καταλάβουν τι συμβαίνει, ο Κόροβιτς προσφέρει μια μεγάλη δόση ρεαλισμού. Παρ’ όλα αυτά, πρέπει να προειδοποιήσουμε: “Εγκαταλείψτε κάθε αισιοδοξία εσείς που εισέρχεστε εδώ!”*

* στμ. Αναφέρεται στην επιγραφή “lasciate ogni speranza, voi ch’entrate” (“εγκαταλείψτε την πάσα ελπίδα εσείς που εισέρχεστε”) που βρίσκεται πάνω από την πύλη της Κόλασης του Δάντη.

Οι περισσότεροι αντιμετωπίζουμε μια σειρά από διανοητικά οδοφράγματα όταν σκεφτόμαστε αυτά τα ζητήματα. Πρώτα απ’ όλα, η εμπειρία μας γνωρίζει μόνο βαθμιαίες εξελίξεις: Μια δράση προκαλεί μια ίση και αντίθετη αντίδραση. Μετά από μια διαταραχή, η ισορροπία βαθμιαία αποκαθίσταται. Οι ανθρώπινοι θεσμοί έχουν μονιμότητα και εξελίσσονται αργά.

Δεύτερον, η εμπειρία μας είναι κατατμημένη: Αν το θέμα είναι η εθνική χρεωκοπία, τότε οι ειδικοί στα χρηματοπιστωτικά βρίσκονται εκεί για να τους συμβουλευτούμε. Αν μιλάμε για κατάρρευση του παγκόσμιου εμπορίου, τότε στρεφόμαστε στους ειδικούς των επιχειρήσεων. Οι κοινωνιολόγοι θα μας πουν για τις αρνητικές επιπτώσεις που έχουν όλα αυτά στην κοινωνία, ενώ οι ψυχολόγοι θα μιλήσουν για συγκεκριμένους ασθενείς, αλλά δεν θα μπορούν να εξετάσουν τις κοινωνικές αιτίες των προβλημάτων τους. Αλλά η συστημική κατάρρευση είναι ένα διεπιστημονικό πρόβλημα που αψηφά κάθε προσπάθεια κατάτμησης και σαρώνει όλους αυτούς τους εξαιρετικά ειδικευμένους τομείς γνώσης ισοπεδώνοντας την κοινωνική πολυπλοκότητα.

Τρίτον, υπάρχει το ζήτημα των κινήτρων: Πέρα από την πνευματική περιέργεια, τι θα μπορούσε να αναγκάσει τον κόσμο να επενδύσει χρόνο και προσπάθεια στη λεπτομερή μελέτη ενός καταθλιπτικού ζητήματος που δεν έχει πρακτικές εφαρμογές; Το θέμα αυτό τείνει να προσελκύει ανθρώπους που έχουν άφθονο χρόνο στη διάθεσή τους και μια νοσηρή φαντασία. Παρ’ όλα αυτά αισθάνομαι ότι έχει μεγάλη σημασία να μπορείς να προβλέψεις το πώς θα εκτυλιχθούν τα γεγονότα: Μια δυσάρεστη εξέλιξη που έχει προβλεφθεί είναι πολύ καλύτερη από μια δυσάρεστη έκπληξη.

Η αίσθησή μας για το βαθμιαίο των εξελίξεων είναι προϊόν της εμπειρίας μας. Οι απότομες μεταβολές συχνά είναι μοιραίες κι αυτό σημαίνει ότι εκείνοι που τις γεύονται συνήθως δεν είναι διαθέσιμοι για να μας συμβουλεύσουν. Παραδείγματος χάρη, αισθανόμαστε ότι τα αυτοκίνητα είναι αρκετά ασφαλή και όσο κι αν διαφωνεί μ’ αυτό το μέγα πλήθος εκείνων που πέθαναν σε αυτοκινητιστικά δυστυχήματα, δεν είναι σε θέση να κάνουν ακουστή τη γνώμη τους. Οι περισσότεροι από τους ειδικούς και σοφούς μας που εναπομένουν έχουν διάγει βίο προστατευμένο και βαρετό με πολύ μικρή εμπειρία για οτιδήποτε έξω από το κανονικό. Οι λίγοι που έχουν επιζήσει από ένα ή δύο τρομακτικά επεισόδια μεγάλης ασυνέχειας αισθάνονται τυχεροί που επέζησαν και προτιμούν να μην τα θυμούνται συχνά ή με πολλές λεπτομέρειες. Η κοινή άποψη είναι ότι παράξενα φαινόμενα πράγματι συμβαίνουν, αλλά πάντοτε έρχεται κάποια στιγμή και επιστρέφει κάποιο είδος ισορροπίας.

Η αντίθετη άποψη, που υποστηρίζεται από τον Κόροβιτς και άλλους, έχει το μειονέκτημα πως είναι μάλλον πολύ εγκεφαλική και αφηρημένη και προσφέρει λίγα εμπειρικά και αυτονόητα στοιχεία. Κι αυτό κάνει την παρουσίασή της μάλλον δύσκολη για πολλούς ανθρώπους. Οι περισσότεροι άνθρωποι κοιτάνε από το παράθυρο και βλέπουν αυτοκίνητα να περνάνε κι ανθρώπους να μπαινοβγαίνουν σε τράπεζες και καταστήματα και γραφεία. Αλλά για να καταλάβουμε πραγματικά πού στηρίζεται η σταθερότητα αυτού του σχήματος, πρέπει να είμαστε σε θέση να δούμε, με τα μάτια του νου, ένα δυναμικό σύστημα που μπορεί να διατηρεί ομοιοστατική ισορροπία και να συνέρχεται από σοκ όταν όλες οι παράμετροί του παραμένουν εντός μιας συγκεκριμένης κλίμακας.

“Επειδή η πίστωση χορηγείται με επιτόκιο”, λέει ο Κόροβιτς, “απαιτείται πιστωτική επέκταση για να εξυπηρετείται η πίστωση που έχει ήδη χορηγηθεί. Για να μπορεί η χορηγηθείσα πίστωση-χρήμα να διατηρεί την αξία της σε σχέση με τα αγαθά και τις υπηρεσίες στην οικονομία, το ΑΕΠ πρέπει να αυξάνεται αναλογικά με την πιστωτική-νομισματική επέκταση”.

Ας δούμε μια απλή αλληγορία. Ας υποθέσουμε πως κάθεστε στην κουζίνα σας. Σ’ ένα πιάτο στη μέση του τραπεζιού της κουζίνας βρίσκεται ένας όμορφος μπλε βώλος. Το σπίτι σας βρίσκεται σε σεισμόπληκτη περιοχή. Γίνεται ένας μικροσεισμός, ο βώλος κυλάει μέσα στο πιάτο, αλλά δεν κυλάει ποτέ έξω από το πιάτο. Πρόκειται για ένα δυναμικό σύστημα εντός της κλίμακας σταθερότητά του. Μετά ξαναγίνεται ένας μεγαλύτερος σεισμός, ένα κομμάτι σοβάς πέφτει από το ταβάνι και σπάζει το πιάτο, ο βώλος φεύγει από το τραπέζι, κυλάει από τη χαραμάδα κάτω από την πόρτα, κατρακυλάει από τα σκαλοπάτια, φτάνει στον δρόμο και πέφτει στον υπόνομο. Με άλλα λόγια, το σύστημα αντέχει χωρίς πρόβλημα στα μικρά σοκ, αλλά καταστρέφεται εντελώς από τα μεγάλα. Τώρα το πού βρίσκεται η γραμμή ανάμεσα στα μικρά και τα μεγάλα σοκ – κανείς πραγματικά δεν ξέρει, αλλά αυτό δεν έχει σημασία εφόσον ξέρουμε ότι τα σοκ θα γίνονται όλο και πιο μεγάλα. Κι αυτό το ξέρουμε.

Ας εξετάσουμε τώρα ένα μεγαλύτερο δυναμικό σύστημα – το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα. Αυτή τη στιγμή, όλες οι πολύ αναπτυγμένες οικονομίες είναι, πρώτον, καταχρεωμένες και, δεύτερον, είτε συρρικνώνονται είτε δεν μεγαλώνουν. Αυτό δεν είναι σταθερή κατάσταση. “Επειδή η πίστωση χορηγείται με επιτόκιο”, λέει ο Κόροβιτς, “απαιτείται πιστωτική επέκταση για να εξυπηρετείται η πίστωση που έχει ήδη χορηγηθεί. Για να μπορεί η χορηγηθείσα πίστωση-χρήμα να διατηρεί την αξία της σε σχέση με τα αγαθά και τις υπηρεσίες στην οικονομία, το ΑΕΠ πρέπει να αυξάνεται αναλογικά με την πιστωτική-νομισματική επέκταση” (σελ. 33). Η τελική συνέπεια αυτής της διαδικασίας είναι η εθνική χρεωκοπία. Αυτή τη στιγμή, το γεγονός ότι η Ελλάδα βρίσκεται σε κάποια φάση εθνικής χρεωκοπίας δεν αμφισβητείται πλέον. Και ούτε φαίνεται πιθανό ότι θα επιλυθούν τα προβλήματα της Ισπανίας, της Ιταλίας ή της Ιρλανδίας.

Τα πιο πρόσφατα στοιχεία δείχνουν ότι το χρέος πρέπει να αυξάνει κατά 2,3 μονάδες για να παραχθεί μια μονάδα αύξηση στο ΑΕΠ. Έχουμε φτάσει σε μειούμενες αποδόσεις ως προς την ανάπτυξη.

Και ούτε είναι πιθανό η ανάπτυξη να επανακάμψει. Πρώτον, υπάρχει το πρόβλημα με τους εθνικούς πόρους, με πρώτο πρώτο το πετρέλαιο. Είναι πολύ ακριβό για να επιτρέπει την ανάπτυξη και δεν μπορεί να φτηνύνει επειδή οι εναπομένοντες οριακοί πόροι είναι ακριβώς αυτό, οριακοί – στα βάθη των ωκεανών, στις αμμόπισσες, στα σχιστολιθικά πετρώματα και σ’ άλλα τέτοια μέρη – και ακριβοί στην παραγωγή. Δεύτερον, υπάρχει το πρόβλημα με τα υψηλά επίπεδα χρέους που πνίγουν κάθε οικονομική ανάπτυξη. Τρίτον, βρισκόμαστε τώρα σε σημείο όπου δεν είναι δυνατό να προκληθεί ανάπτυξη: Τα πιο πρόσφατα στοιχεία δείχνουν ότι το χρέος πρέπει να αυξάνει κατά 2,3 μονάδες για να παραχθεί μια μονάδα αύξηση στο ΑΕΠ. Έχουμε φτάσει σε μειούμενες αποδόσεις ως προς την ανάπτυξη: Πρέπει να σκάβουμε όλο και μεγαλύτερη τρύπα για να θάβουμε όλο αυτό το χρέος, και είμαστε πρόθυμοι να βουλιάξουμε στο χρέος για να το πετύχουμε, αλλά δεν έχει σημασία πόσο γρήγορα σκάβουμε, το χρέος συνεχίζει να συσσωρεύεται δίπλα στην τρύπα. Οι πολιτικοί μιλάνε ακόμα για ανάπτυξη, αλλά πρόκειται για πορεία στο πουθενά.

Ίσως φανεί περίεργο, αλλά η εθνική χρεωκοπία μπορεί να ειδωθεί σαν θετική εξέλιξη: Το κακό χρέος εξαφανίζεται, νέο, υγιές χρήμα τυπώνεται και κυκλοφορεί και η οικονομία ανακάμπτει. Αυτό έχει παρατηρηθεί στην Αργεντινή, τη Ρωσία και την Ισλανδία. Θα μπορούσε κάτι παρόμοιο να συμβεί σε μεγαλύτερα τμήματα της παγκόσμιας οικονομίας; Ίσως, λοιπόν, είναι ζήτημα επικοινωνίας. “Μπορούμε να φανταστούμε τη χρηματοπιστωτική μόλυνση να εξαπλώνεται και κατόπιν να συγκρατείται από κάποια δράση των κυβερνήσεων και των κεντρικών τραπεζών. Ξαφνικά, όλες οι τράπεζες είναι φερέγγυες… και χορηγούν πάλι εμπορικές και άλλες πιστώσεις” (Κόροβιτς, σελ. 70). Μια καίρια παρατήρηση είναι ότι αυτό θα πρέπει να συμβεί μάλλον γρήγορα, στιγμιαία σχεδόν, και απαιτεί ένα επίπεδο διεθνούς συνεργασίας χωρίς προηγούμενο. Ο Κόροβιτς δεν είναι αισιόδοξος ότι αυτό είναι δυνατό: “…είμαστε εγκλωβισμένοι σε έναν τεράστιο και αδιανόητα πολύπλοκο πλέγμα συνθηκών τις οποίες ελάχιστα κατανοούμε… ζούμε σε μια κουλτούρα που συχνά υποθέτει ότι το να μπορείς να οραματίζεσαι μεγάλες αλλαγές σημαίνει ότι αυτές οι αλλαγές είναι εφικτές.” (σελ. 75).

Οποιαδήποτε από αυτές τις αλλαγές μπορεί να σπρώξει το παγκόσμιο σύστημα έξω από τη γραμμική του κλίμακα και να προκαλέσει ένα αστραπιαίο κραχ από το οποίο δεν θα υπάρχει ανάκαμψη επειδή η διαδικασία μπορεί να αποδειχτεί μη αναστρέψιμη: Το πολύπλοκο χρηματοπιστωτικό σύστημα δεν μπορεί να αναδημιουργηθεί επειδή η παγκόσμια οικονομία που το γέννησε δεν θα υπάρχει πια.

Παρ’ όλα αυτά, εθνικές χρεωκοπίες έχουν ξανασυμβεί και το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα ανέκαμψε. Γιατί δεν θα μπορούσε να γίνει αυτό και τώρα; Ε λοιπόν, υπάρχει εκείνο το μικρό ζήτημα του μεγέθους. Η σημασία μιας εθνικής χρεωκοπίας ποικίλει ανάλογα με το μέγεθος της εθνικής οικονομίας σε σχέση με το μέγεθος της παγκόσμιας οικονομίας. Η χρεωκοπία της Αργεντινής ήταν ένα ασήμαντο γεγονός σε παγκόσμια κλίμακα. Η χρεωκοπία της Ρωσίας σχεδόν πήρε μαζί της ολόκληρο το χρηματοπιστωτικό σύστημα όταν χρεωκόπησε εξαιτίας της και η εταιρεία Long-Term Capital Management. Χρειάστηκε να παρέμβει η FED και να τη διασώσει. Η κρίση των τοξικών ομολόγων στις ΗΠΑ και η χρεωκοπία της τράπεζας Lehman Brothers έφερε το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα πιο κοντά στον γκρεμό και χρειάστηκαν ακόμα μεγαλύτερες διασώσεις. Και τώρα, με την Ελλάδα, την Ισπανία και την Ιταλία στον αέρα, οι διασώσεις έρχονται η μια μετά την άλλη, αλλά η καθεμιά φαίνεται πως αποκαθιστά την εμπιστοσύνη για ολοένα και συντομότερα χρονικά διαστήματα. Όλα αυτά τα σοκ προστίθενται και σε κάποιο σημείο ένα από αυτά θα αναγκάσει το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα “να διαβεί το σημείο ανατροπής, προκαλώντας αλλεπάλληλη χρεωκοπία που θα μπορούσε να καταστρέψει το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα” (Κόροβιτς, σελ. 11). Αποτέλεσμα κάθε σοκ είναι να κάνει το σύστημα ως σύνολο λιγότερο ανθεκτικό. Μετά από κάθε τοπική εθνική χρεωκοπία (Αργεντινή, Ρωσία, Ισλανδία), η ανάκαμψη είχε εξαρτηθεί από την κρίσιμη πρόσβαση σε μια σχετικά υγιή παγκόσμια οικονομία και σ’ ένα σχετικά υγιές παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα. Καθώς προχωράμε από τη μια χρηματοπιστωτική κρίση στην επόμενη, συνεχίζουμε να υποθέτουμε ότι η καθεμιά θα προκαλέσει μια ανάλογη αντίδραση. Αλλά οποιαδήποτε από αυτές μπορεί να σπρώξει το παγκόσμιο σύστημα έξω από τη γραμμική του κλίμακα και να προκαλέσει ένα αστραπιαίο κραχ από το οποίο δεν θα υπάρχει ανάκαμψη επειδή η διαδικασία μπορεί να αποδειχτεί μη αναστρέψιμη: Το πολύπλοκο χρηματοπιστωτικό σύστημα δεν μπορεί να αναδημιουργηθεί επειδή η παγκόσμια οικονομία που το γέννησε δεν θα υπάρχει πια.

Υπάρχει ένας προφανής λόγος γιατί έχουν συμβεί τόσες πολλές τραπεζικές πτωχεύσεις και διασώσεις στις χώρες που επηρεάζονται από την κρίση: Οι οργανισμοί αυτοί λειτουργούν σαν καναρίνια σε ανθρακωρυχείο. Οι τράπεζες είναι σχεδιασμένες να χρηματοδοτούν την οικονομική ανάπτυξη. Δεν έχουν σχεδιαστεί να χρηματοδοτούν την οικονομική συρρίκνωση. Σε μια αποπληθωριστική διολίσθηση που προκαλείται όταν τα δανειακά τους χαρτοφυλάκια πηγαίνουν άσχημα, χρεωκοπούν γρήγορα. Τα κεφαλαιοποιούμενα κέρδη τους και το κεφάλαιο των μετόχων καλύπτουν το 2–9% του δανειακού τους χαρτοφυλακίου και γι’ αυτό δεν χρειάζονται μεγάλες ζημιές για να καταποντιστούν. Σε μια συρρικνούμενη οικονομία όλες οι τράπεζες χρεωκοπούν, αλλά αυτή η διαδικασία έχει μέχρι στιγμής συγκρατηθεί από κυβερνήσεις και κεντρικές τράπεζες που είναι πρόθυμες να τις διασώσουν. Αλλά αυτή η διαδικασία δεν μπορεί να συνεχιστεί για πάντα. “Τελικά το μόνο φρένο που έχει μια κεντρική τράπεζα είναι η ικανότητά της να εκτυπώνει άπειρο χρήμα, αλλά αν αναγκαστεί να φτάσει έως εκεί, έχει αποτύχει επειδή θα έχει καταστρέψει την εμπιστοσύνη στο χρήμα” (Κόροβιτς, σελ. 61).

Τα σημερινά δίκτυα βιομηχανικής παραγωγής και διανομής εξαρτώνται από μια παγκόσμια αλυσίδα εφοδιασμού και πολύ περιορισμένα just-in-time (στην ώρα τους) αποθέματα. Η βιομηχανική παραγωγή υψηλής τεχνολογίας μπορεί να διακοπεί πολύ εύκολα επειδή τα βασικά εξαρτήματα έχουν μόνο έναν ή δύο προμηθευτές και μικρή ή καθόλου δυνατότητα υποκατάστασης.

Μια μείζων επιπλοκή είναι ότι το χρηματοπιστωτικό σύστημα δεν είναι απομονωμένο από την υπόλοιπη οικονομία: “Το πλέγμα που στηρίζει την ανταλλαγή πραγματικών αγαθών και υπηρεσιών ενισχύεται από το χρήμα, την πίστωση και τη χρηματοπιστωτική διαμεσολάβηση”. Ο Κόροβιτς αναλύσει προσεκτικά τη διαδικασία με την οποία η χρηματοπιστωτική αποτυχία προκαλεί ακαριαία κατάρρευση στο εμπόριο. Τα φορτία πρέπει να χρηματοδοτηθούν. Κι αυτό γίνεται από τράπεζες σε διαμετρικά αντίθετες πλευρές του πλανήτη οι οποίες είναι πρόθυμες να εκδώσουν και να τιμήσουν πιστωτικές επιστολές που πληρώνονται μόλις εκφορτωθεί το εμπόρευμα. Εάν δεν εξασφαλιστούν πιστωτικές επιστολές το φορτίο δεν κινείται. Σε μια κρίση, οι τράπεζες δεν εμπιστεύονται η μια την άλλη και η απόρριψη πιστωτικών επιστολών είναι γι’ αυτές ένας από τους πιο εύκολους τρόπους να μειώσουν την έκθεσή τους στο ρίσκο της άλλης πλευράς (δηλαδή, στην περίπτωση που η τράπεζα του αγοραστή, η οποία εξέδωσε την πιστωτική επιστολή, δεν θα είναι σε θέση να πληρώσει). Με τη σειρά τους, οι αποστολές εμπορευμάτων που δεν έγιναν σημαίνουν άδεια ράφια στα σουπερμάρκετ μέσα σε λίγες μέρες, αδρανή παραγωγή σε εργοστάσια λόγω έλλειψης εξαρτημάτων, διακοπές εργασίας σε εργοτάξια και επισκευαστήρια, νοσοκομεία χωρίς φάρμακα και εφόδια και ούτω καθεξής. Μέσα σε μια εβδομάδα, τα τοπικά αποθέματα καυσίμων εξαντλούνται και οι μεταφορές διακόπτονται. Τα σημερινά δίκτυα βιομηχανικής παραγωγής και διανομής εξαρτώνται από μια παγκόσμια αλυσίδα εφοδιασμού και πολύ περιορισμένα just-in-time (στην ώρα τους) αποθέματα. Η βιομηχανική παραγωγή υψηλής τεχνολογίας μπορεί να διακοπεί πολύ εύκολα επειδή τα βασικά εξαρτήματα έχουν μόνο έναν ή δύο προμηθευτές και μικρή ή καθόλου δυνατότητα υποκατάστασης. Η εμπειρία από διάφορες διακοπές (γιαπωνέζικο τσουνάμι 2011, έκρηξη ισλανδικού ηφαιστείου 2010) δείχνουν ότι ο αντίκτυπος μιας διακοπής δεν κλιμακώνεται γραμμικά ανάλογα με τη διάρκειά της, αλλά επιταχύνεται και η ανάκαμψη καθυστερεί δυσανάλογα πολύ. Μέσα σε ένα περίπου μήνα το ηλεκτρικό δίκτυο καταρρέει λόγω της έλλειψης εφοδίων και συντήρησης. Και στο σημείο αυτό, είναι πολύ πιθανό πως η ανάκαμψη είναι πλέον αδύνατη.

Ένα μεγάλο μέρος της υποδομής έχει κι αυτό σχεδιαστεί για μια αναπτυσσόμενη οικονομία και θα γίνει πέτρα στον λαιμό μας σε μια συρρικνούμενη οικονομία. Τα σταθερά κόστη της υπάρχουσας κρίσιμης υποδομής οδηγούν σε αρνητικές οικονομίες κλίμακας, κάνοντας ένα μεγάλο μέρος της υποδομής ασύμφορο σε όλα τα επίπεδα.

Αλλά και πριν απ’ αυτό το σημείο η μόλυνση θ’ αρχίσει να αυτοτροφοδοτείται. Η περιοχή αρνητικής ανάδρασης όπου διατηρείται η ομοιόσταση περιβάλλεται από περιοχές θετικής ανάδρασης όπου το σύστημα ωθείται όλο και μακρύτερα από την ισορροπία. Παραδείγματος χάρη: “Το χρηματοπιστωτικό σύστημα… δεν θα καταρρεύσει απλώς λόγω των μη βιώσιμων επιπέδων χρέους-προς-εισόδημα, αλλά επειδή το εισόδημα αυτό θα καταρρέει καθώς η παραγωγή σταματάει και οι μελλοντικές προοπτικές της φαίνονται δυσοίωνες” (σελ. 69). Αλλά ούτε η οικονομία των αγαθών και υπηρεσιών θα γλιτώσει από παρόμοιες εκφυλιστικές διαδικασίες: “Πρέπει να περιμένουμε ένα θεμελιακό αναπροσανατολισμό από την επιλεκτική κατανάλωση προς τις βασικές ανάγκες – τρόφιμα, βασική ενέργεια, φάρμακα και επικοινωνίες” (σελ. 62). Αποτέλεσμα θα είναι πολλές επιχειρήσεις να χρεωκοπήσουν, περιορίζοντας κι άλλο τη ζήτηση, ενώ η συντήρηση θα αναβάλλεται σε σημείο που ένα μεγάλο μέρος της υποδομής θα γίνει μη λειτουργικό. Ένα μεγάλο μέρος της υποδομής έχει κι αυτό σχεδιαστεί για μια αναπτυσσόμενη οικονομία και θα γίνει πέτρα στον λαιμό μας σε μια συρρικνούμενη οικονομία. Τα σταθερά κόστη της υπάρχουσας κρίσιμης υποδομής οδηγούν σε αρνητικές οικονομίες κλίμακας, κάνοντας ένα μεγάλο μέρος της υποδομής ασύμφορο σε όλα τα επίπεδα. Η παγκόσμια πλευρά της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας θα είναι ίσως αυτή που θα εξαφανιστεί ταχύτερα. Τσιτάροντας τον εξελικτικό οικονομολόγο Paul Seabright, ο Κόροβιτς γράφει: “Η εμπιστοσύνη ανάμεσα σε άσχετους ξένους έξω από τη δική τους φυλετική ομάδα δεν μπορεί να θεωρείται δεδομένη” (σελ. 23). Η εμπιστοσύνη ανάμεσα σε ξένους οικοδομείται αργά, αλλά χάνεται ταχύτατα. Σε μια συρρικνούμενη οικονομία, η φροντίδα των δικών σου γίνεται πιο σημαντική από τη διατήρηση σχέσεων με ξένους στην άλλη άκρη του κόσμου.

Έχοντας διαβάσει τη μελέτη του Κόροβιτς, είμαι τώρα περισσότερο από ποτέ πεπεισμένος ότι η εθνική χρεωκοπία δεν είναι κάποιο είδος ανοιξιάτικης βροχής που περνάει και ύστερα ξαναβγαίνει ο ήλιος. Εάν ο Κόροβιτς έχει δίκιο – και φαίνεται πως έκανε καλά τη δουλειά του – τότε σε κάποιο σημείο αυτό που είναι τώρα μια βαθμιαία διαδικασία θα οδηγήσει σε μια ξαφνική, μη αναστρέψιμη και καταστροφική ανατροπή της καθημερινής ζωής.

Υπάρχει ένα πολύ διδακτικό συμπέρασμα που βγαίνει απ’ όλα αυτά και είναι ένα αυτονόητο συμπέρασμα – ότι η τοκογλυφία οδηγεί στην κατάρρευση. Η τοκογλυφία – ο δανεισμός με επιτόκιο – είναι βιώσιμη μόνο σε μια επεκτεινόμενη οικονομία. Μόλις σταματήσει η οικονομική ανάπτυξη, το βάρος του τοκογλυφικού χρέους αναγκάζει την οικονομία να συρρικνωθεί εκρηκτικά (implosively): “Ολόκληρο το χρηματοπιστωτικό και οικονομικό σύστημα εξαρτάται από τη δυναμική των πιστώσεων και τη μόχλευση” (σελ. 8). “Το χρέος σήμερα δεν είναι απλώς ένα χαρακτηριστικό κάποιων χωρών και τραπεζών – είναι ένα συστημικό χαρακτηριστικό της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας στο σύνολό της” (σελ. 9). Δεν είναι τυχαίο ότι στην Κόλαση του Δάντη οι τοκογλύφοι κατέληγαν στον τελευταίο λάκκο στον έβδομο κύκλο της Κόλασης. Αλλά πέρα από το να περιμένουμε να πεθάνουν οι τοκογλύφοι και να καταλήξουν στον καταλληλότερο λάκκο για μια αιωνιότητα, τί απομένει να κάνουμε εμείς; Να μη δανείζουμε ούτε να δανειζόμαστε με επιτόκιο; Ε λοιπόν, αυτό είναι ένα πρόβλημα που σίγουρα δεν χρειάζεται να μας απασχολεί!

Πέρα απ’ αυτό και πάνω απ’ όλα και άσχετα με το ποιός είστε ή πού βρίσκεστε ή πόσους τσίγκινους παράδες έχετε κρύψει μέσ’ στο στρώμα σας, μην περιμένετε ομαλή προσγείωση. Έχοντας διαβάσει τη μελέτη του Κόροβιτς, είμαι τώρα περισσότερο από ποτέ πεπεισμένος ότι η εθνική χρεωκοπία δεν είναι κάποιο είδος ανοιξιάτικης βροχής που περνάει και ύστερα ξαναβγαίνει ο ήλιος. Εάν ο Κόροβιτς έχει δίκιο – και φαίνεται πως έκανε καλά τη δουλειά του – τότε σε κάποιο σημείο αυτό που είναι τώρα μια βαθμιαία διαδικασία θα οδηγήσει σε μια ξαφνική, μη αναστρέψιμη και καταστροφική ανατροπή της καθημερινής ζωής. (Και βλέποντας τις εκθέσεις που έρχονται από την Ελλάδα και την Ισπανία, το να φανταστούμε ένα τέτοιο σενάριο δεν απαιτεί πια και τόσο μεγάλη φαντασία). Ο Κόροβιτς δεν έχει πολλά να προσφέρει για τις πρακτικές προσαρμογές που χρειαζόμαστε για να επιζήσουμε από μια τέτοια συστημική κατάρρευση. Απλώς διατυπώνει το προφανές όταν επαναλαμβάνει: “Αρχικά οι πιο εκτεθειμένοι θα είναι όσοι έχουν λίγα μετρητά στο χέρι, μικρά οικιακά αποθέματα, κινητικά προβλήματα και ασθενείς οικογενειακές και κοινωνικές σχέσεις”. Με άλλα λόγια, προετοιμαστήτε και κάντε ό,τι μπορείτε για να δώσετε στον εαυτό σας μια ευκαιρία.

μετάφραση Σπύρου Μάνδρου