Κοινωνική
Οικονομία, ο υπολειμματικός τομέας της οικονομίας ή η απαρχή ενός καινούργιου
κόσμου;
Του
Αλέξανδρου Κόρπα-Πρελορέντζου από τη Ρήξη φ. 110
Η οικονομική
κρίση που βιώνει η χώρα μας, μαζί με άλλες χώρες της Ευρώπης, κυρίως του Νότου,
δεν είναι η μοναδική στην παγκόσμια ιστορία. Η Ελλάδα, κάνοντας μια αναδρομή
στο παρελθόν, είναι μια χώρα η οποία έχει βρεθεί κατά καιρούς σε πληθώρα
καταστάσεων οικονομικής κρίσης, όπως καταστροφές και πολέμους. Όπως σε κάθε
κρίση της οικονομίας κατά το παρελθόν, έτσι και στις μέρες μας, ο άνθρωπος, για
να αντιμετωπίσει τις καθημερινές δυσκολίες της ζωής, αναμοχλεύει αξίες, οι
οποίες σε περιόδους μερικής κοινωνικής ευημερίας, επισκιάζονται από την εμμονή
της ανάπτυξης του ατομικού οφέλους. Βέβαια, όπως αναφέρει ο Κάρολος Μαρξ, αλλά
και Μαξ Βέμπερ, η συσσώρευση του ατομικού κεφαλαίου είναι το κατεξοχήν γνώρισμα
της «καπιταλιστικής οικονομίας». Οι αξίες που προαναφέρονται αντιστοιχούν σε
δύο λέξεις, όπου τουλάχιστον τα τελευταία χρόνια βρίσκονται συνέχεια στο
λεξιλόγιο όλων, αυτές οι αξίες προσδιορίζονται από τις λέξεις συνεργασία και
αλληλεγγύη. Και οι δύο ήταν οι βασικότεροι παράγοντες ανάπτυξης της κοινωνίας
κατά τα χρόνια της προβιομηχανικής επανάστασης.
Κάνοντας μία μικρή αναδρομή στο παρελθόν, η συνεργασία είναι τόσο παλιά όσο και ο άνθρωπος. Στην περίοδο της αρχαιότητας και, συγκεκριμένα, στην αρχαία Ελλάδα, συναντάμε πολλές μορφές συνεργασίας. Επίσης, στα χρόνια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας υπήρχαν πολλές μορφές συνεργασίας, αλλά και των Ινδιάνων επίσης στην χώρα του Μεξικού. Επιπρόσθετα, μορφές συνεργασίας συναντάμε στο Ισραήλ και στην Αφρική. Στα χρόνια της Βιομηχανικής Επανάστασης συναντάμε μία έκρηξη ιδεών που αφορούν τη συνεργασία και την αλληλεγγύη, λόγω της βιαιότητας του κεφαλαίου απέναντι στον άνθρωπο. Οι άνθρωποι που προώθησαν και εφάρμοσαν αυτές τις ιδέες είναι οι λεγόμενοι ουτοπιστές-σοσιαλιστές, οι οποίοι πίστευαν σε συνεργατικές κοινωνίες οριζόντιων σχέσεων και αυτοδιαχείρισης στην παραγωγή προϊόντων. Μερικοί από τους προαναφερθέντες είναι ο Ρόμπερτ Όουεν, ο Κάρολος Φουριέ, ο Σαιντ-Σιμόν, ο Λουί Μπλαν κ.α. Ο καθένας τους έβαλε το δικό του κομμάτι ώστε να δημιουργηθεί το παζλ της συνεταιριστικής οικονομίας και να θεωρείται μέχρι και στις μέρες μας το θεμέλιο της Κοινωνικής Οικονομίας.
Στη δεκαετία του ’70 με ’80, εμφανίζεται η σύγχρονη όψη της κοινωνικής οικονομίας, η λεγόμενη αλληλέγγυα. Η αλληλέγγυα οικονομία προτείνει μια εναλλακτική πρόταση στον καπιταλιστικό τρόπο ανάπτυξης της οικονομίας, ενώ βασίζεται σε ένα μεγαλύτερο φάσμα αξιών, που περιστρέφονται γύρω από την ικανοποίηση των κοινωνικών και πολιτιστικών αναγκών. Η αλληλέγγυα οικονομία δεν διαφέρει από την κοινωνική οικονομία, αλλά απαντάει σε νέα κοινωνικά προβλήματα, όπως η οικολογία, η στέγαση, η κοινωνική ενσωμάτωση κ.ά.
Φτάνοντας στο σήμερα, παρατηρείται μία προσπάθεια ανάπτυξης και προώθησης της κοινωνικής οικονομίας. Βέβαια, τη δεδομένη περίοδο στη χώρα μας η κοινωνική οικονομία είναι διπολική. Από τη μία πλευρά υπάρχει το κράτος, με τη θέσπιση του νόμου 4019/11 περί κοινωνικής οικονομίας και κοινωνικής επιχειρηματικότητας και την προώθηση επιδοτήσεων μέσω του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου, στοχεύοντας στη δημιουργία θέσεων εργασίας. Ενώ, από την άλλη μεριά, παρατηρείται μία άνθηση των κινημάτων λαϊκής βάσης, που προωθούν ένα διαφορετικό μοντέλο ανάπτυξης, συνυφασμένο με την αλληλέγγυα οικονομία. Δηλαδή, υπάρχει η κοινωνική οικονομία της αγοράς και η μετά την αγορά εποχή. Για παράδειγμα, στις σκανδιναβικές χώρες που διαθέτουν ισχυρό κράτος πρόνοιας, αυτό οφείλεται κατά πολύ στην ανάπτυξη κοινωνικών επιχειρήσεων, με παρόμοια παραδείγματα στις αγγλοσαξονικές χώρες, αλλά και στην Ολλανδία. Στον αντίποδα, σε πολλές χώρες τις Λατινικής Αμερικής, αλλά και στην Ισπανία και Ιταλία, η έλλειψη κράτους πρόνοιας σήμανε την ανάγκη για αλλαγή. Στις παραπάνω χώρες στα πλαίσια της αλληλέγγυας οικονομίας αναπτύχθηκαν πολλά δίκτυα αλληλεγγύης, αλληλοβοήθειας, αυτοδιαχείρισης και αυτοοργάνωσης.
Μία καινοτομία της κοινωνικής οικονομίας, ευρέως διαδεδομένη στο εξωτερικό, είναι του τοπικού νομίσματος, λειτουργώντας στη βάση της ανταλλαγής. Το ένα είδος τοπικού νομίσματος ονομάζεται τράπεζα χρόνου και δραστηριοποιείται κυρίως σε αστικές κοινωνίες, ενώ το δεύτερο ονομάζεται τοπικό σύστημα ανταλλακτικού εμπορίου, που συναντάται κυρίως σε αγροτικές και ημιαγροτικές κοινωνίες. Οι τράπεζες χρόνου βασίζονται στην αμοιβαία ανταλλαγή χρόνου- υπηρεσιών μεταξύ των ανθρώπων, ενώ τα τοπικά συστήματα ανταλλακτικού εμπορίου στην ανταλλαγή προϊόντων. Παγκοσμίως αριθμούνται γύρω στα 5.000 τοπικά νομίσματα, με ιδιαίτερο παράδειγμα τη Λατινική Αμερική, όπου η Βενεζουέλα, το Μεξικό και η Βραζιλία διαθέτουν δεκάδες, ενώ στην Αργεντινή δημιουργήθηκε ένα εθνικό δίκτυο αλληλεγγύης όπου διέθετε 2.000.000 χρήστες. Τα τοπικά νομίσματα χρησιμοποιήθηκαν για να αποφύγουν αυτές οι χώρες την οικονομική εξαθλίωση και παράλληλα να αντισταθούν στην παγκοσμιοποίηση του καπιταλισμού. Από την άλλη μεριά, τα τοπικά νομίσματα που συναντάμε στην Ευρώπη, λειτουργούν περισσότερο συμπληρωματικά, καλύπτοντας μερικές από τις ανάγκες των ανθρώπων και λειτουργώντας ως μέσο κοινωνικοποίησης. Η φιλοσοφία των τοπικών νομισμάτων στη χώρα μας δεν είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη, όμως τα πρώτα βήματα τοπικών νομισμάτων και παράλληλης οικονομίας έχουν γίνει. Τράπεζες ανταλλαγής παραδοσιακών σπόρων, δίκτυα ανταλλαγής προϊόντων, τράπεζες χρόνου, συμπληρωματικά νομίσματα, αλληλοχαριστικά παζάρια εμφανίζονται σε γειτονιές και πόλεις.
Κλείνοντας, η παγκόσμια ιστορία έχει αποδείξει ότι, σε περιόδους οικονομικής κρίσης, ο άνθρωπος δημιουργεί συλλογικά εγχειρήματα αντίστασης. Όμως η μετέπειτα ανάπτυξη της οικονομίας σε πολλές περιπτώσεις τα εξαλείφει. Στα πλαίσια της αστικής δημοκρατίας, η χρησιμοποίηση των νόμων περί συνεταιρισμών και κοινωνικών συνεταιρισμών μπορεί να βοηθήσει τους ανθρώπους να αποφύγουν την εξαθλίωση, χρησιμοποιώντας τους ως ένα μέσο εξασφάλισης ελάχιστου εισοδήματος. Από την άλλη μεριά, οι επιδοτήσεις που μπορούν να εξασφαλίσουν οι συνεταιρισμοί στην ουσία λειτουργούν ως μηχανισμός στήριξης του καπιταλισμού, υποβιβάζοντας το ιδεολογικό υπόβαθρο της συνεργατικής οικονομίας. Το στοίχημα, λοιπόν, είναι κατά πόσον ο άνθρωπος θα αδράξει την ευκαιρία που του δίνεται, να δημιουργήσει μία νέα κοινωνία, που θα βασίζεται στη συνεργασία, στην αμοιβαιότητα, στην αλληλοβοήθεια και στην αυτοοργάνωση, αποσκοπώντας στον εκδημοκρατισμό της.
Κάνοντας μία μικρή αναδρομή στο παρελθόν, η συνεργασία είναι τόσο παλιά όσο και ο άνθρωπος. Στην περίοδο της αρχαιότητας και, συγκεκριμένα, στην αρχαία Ελλάδα, συναντάμε πολλές μορφές συνεργασίας. Επίσης, στα χρόνια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας υπήρχαν πολλές μορφές συνεργασίας, αλλά και των Ινδιάνων επίσης στην χώρα του Μεξικού. Επιπρόσθετα, μορφές συνεργασίας συναντάμε στο Ισραήλ και στην Αφρική. Στα χρόνια της Βιομηχανικής Επανάστασης συναντάμε μία έκρηξη ιδεών που αφορούν τη συνεργασία και την αλληλεγγύη, λόγω της βιαιότητας του κεφαλαίου απέναντι στον άνθρωπο. Οι άνθρωποι που προώθησαν και εφάρμοσαν αυτές τις ιδέες είναι οι λεγόμενοι ουτοπιστές-σοσιαλιστές, οι οποίοι πίστευαν σε συνεργατικές κοινωνίες οριζόντιων σχέσεων και αυτοδιαχείρισης στην παραγωγή προϊόντων. Μερικοί από τους προαναφερθέντες είναι ο Ρόμπερτ Όουεν, ο Κάρολος Φουριέ, ο Σαιντ-Σιμόν, ο Λουί Μπλαν κ.α. Ο καθένας τους έβαλε το δικό του κομμάτι ώστε να δημιουργηθεί το παζλ της συνεταιριστικής οικονομίας και να θεωρείται μέχρι και στις μέρες μας το θεμέλιο της Κοινωνικής Οικονομίας.
Στη δεκαετία του ’70 με ’80, εμφανίζεται η σύγχρονη όψη της κοινωνικής οικονομίας, η λεγόμενη αλληλέγγυα. Η αλληλέγγυα οικονομία προτείνει μια εναλλακτική πρόταση στον καπιταλιστικό τρόπο ανάπτυξης της οικονομίας, ενώ βασίζεται σε ένα μεγαλύτερο φάσμα αξιών, που περιστρέφονται γύρω από την ικανοποίηση των κοινωνικών και πολιτιστικών αναγκών. Η αλληλέγγυα οικονομία δεν διαφέρει από την κοινωνική οικονομία, αλλά απαντάει σε νέα κοινωνικά προβλήματα, όπως η οικολογία, η στέγαση, η κοινωνική ενσωμάτωση κ.ά.
Φτάνοντας στο σήμερα, παρατηρείται μία προσπάθεια ανάπτυξης και προώθησης της κοινωνικής οικονομίας. Βέβαια, τη δεδομένη περίοδο στη χώρα μας η κοινωνική οικονομία είναι διπολική. Από τη μία πλευρά υπάρχει το κράτος, με τη θέσπιση του νόμου 4019/11 περί κοινωνικής οικονομίας και κοινωνικής επιχειρηματικότητας και την προώθηση επιδοτήσεων μέσω του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου, στοχεύοντας στη δημιουργία θέσεων εργασίας. Ενώ, από την άλλη μεριά, παρατηρείται μία άνθηση των κινημάτων λαϊκής βάσης, που προωθούν ένα διαφορετικό μοντέλο ανάπτυξης, συνυφασμένο με την αλληλέγγυα οικονομία. Δηλαδή, υπάρχει η κοινωνική οικονομία της αγοράς και η μετά την αγορά εποχή. Για παράδειγμα, στις σκανδιναβικές χώρες που διαθέτουν ισχυρό κράτος πρόνοιας, αυτό οφείλεται κατά πολύ στην ανάπτυξη κοινωνικών επιχειρήσεων, με παρόμοια παραδείγματα στις αγγλοσαξονικές χώρες, αλλά και στην Ολλανδία. Στον αντίποδα, σε πολλές χώρες τις Λατινικής Αμερικής, αλλά και στην Ισπανία και Ιταλία, η έλλειψη κράτους πρόνοιας σήμανε την ανάγκη για αλλαγή. Στις παραπάνω χώρες στα πλαίσια της αλληλέγγυας οικονομίας αναπτύχθηκαν πολλά δίκτυα αλληλεγγύης, αλληλοβοήθειας, αυτοδιαχείρισης και αυτοοργάνωσης.
Μία καινοτομία της κοινωνικής οικονομίας, ευρέως διαδεδομένη στο εξωτερικό, είναι του τοπικού νομίσματος, λειτουργώντας στη βάση της ανταλλαγής. Το ένα είδος τοπικού νομίσματος ονομάζεται τράπεζα χρόνου και δραστηριοποιείται κυρίως σε αστικές κοινωνίες, ενώ το δεύτερο ονομάζεται τοπικό σύστημα ανταλλακτικού εμπορίου, που συναντάται κυρίως σε αγροτικές και ημιαγροτικές κοινωνίες. Οι τράπεζες χρόνου βασίζονται στην αμοιβαία ανταλλαγή χρόνου- υπηρεσιών μεταξύ των ανθρώπων, ενώ τα τοπικά συστήματα ανταλλακτικού εμπορίου στην ανταλλαγή προϊόντων. Παγκοσμίως αριθμούνται γύρω στα 5.000 τοπικά νομίσματα, με ιδιαίτερο παράδειγμα τη Λατινική Αμερική, όπου η Βενεζουέλα, το Μεξικό και η Βραζιλία διαθέτουν δεκάδες, ενώ στην Αργεντινή δημιουργήθηκε ένα εθνικό δίκτυο αλληλεγγύης όπου διέθετε 2.000.000 χρήστες. Τα τοπικά νομίσματα χρησιμοποιήθηκαν για να αποφύγουν αυτές οι χώρες την οικονομική εξαθλίωση και παράλληλα να αντισταθούν στην παγκοσμιοποίηση του καπιταλισμού. Από την άλλη μεριά, τα τοπικά νομίσματα που συναντάμε στην Ευρώπη, λειτουργούν περισσότερο συμπληρωματικά, καλύπτοντας μερικές από τις ανάγκες των ανθρώπων και λειτουργώντας ως μέσο κοινωνικοποίησης. Η φιλοσοφία των τοπικών νομισμάτων στη χώρα μας δεν είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη, όμως τα πρώτα βήματα τοπικών νομισμάτων και παράλληλης οικονομίας έχουν γίνει. Τράπεζες ανταλλαγής παραδοσιακών σπόρων, δίκτυα ανταλλαγής προϊόντων, τράπεζες χρόνου, συμπληρωματικά νομίσματα, αλληλοχαριστικά παζάρια εμφανίζονται σε γειτονιές και πόλεις.
Κλείνοντας, η παγκόσμια ιστορία έχει αποδείξει ότι, σε περιόδους οικονομικής κρίσης, ο άνθρωπος δημιουργεί συλλογικά εγχειρήματα αντίστασης. Όμως η μετέπειτα ανάπτυξη της οικονομίας σε πολλές περιπτώσεις τα εξαλείφει. Στα πλαίσια της αστικής δημοκρατίας, η χρησιμοποίηση των νόμων περί συνεταιρισμών και κοινωνικών συνεταιρισμών μπορεί να βοηθήσει τους ανθρώπους να αποφύγουν την εξαθλίωση, χρησιμοποιώντας τους ως ένα μέσο εξασφάλισης ελάχιστου εισοδήματος. Από την άλλη μεριά, οι επιδοτήσεις που μπορούν να εξασφαλίσουν οι συνεταιρισμοί στην ουσία λειτουργούν ως μηχανισμός στήριξης του καπιταλισμού, υποβιβάζοντας το ιδεολογικό υπόβαθρο της συνεργατικής οικονομίας. Το στοίχημα, λοιπόν, είναι κατά πόσον ο άνθρωπος θα αδράξει την ευκαιρία που του δίνεται, να δημιουργήσει μία νέα κοινωνία, που θα βασίζεται στη συνεργασία, στην αμοιβαιότητα, στην αλληλοβοήθεια και στην αυτοοργάνωση, αποσκοπώντας στον εκδημοκρατισμό της.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου